Uzależnienia określane są prawdziwą plagą XXI wieku, choć wiele z nich (jak chociażby alkoholizm czy narkomania) były już tematem badań i artykułów nawet w poprzednim stuleciu. Znacznie zwiększonemu poziomowi uzależnień sprzyja między innymi szybki sposób życia, liczny stres, problemy zawodowe czy rodzinne, a także osobista podatność jednostki do działań destrukcyjnych (uwarunkowana między innymi sposobami radzenia sobie w sytuacjach trudnych).
Czym jest uzależnienie?
Jeszcze do niedawna uzależnieniem nazywany był nabyty stan dysfunkcji zdrowia psychicznego oraz fizycznego, który charakteryzował się okresowym bądź stałym przymusem wykonywania określonej czynności, bądź związany z zażywaniem substancji psychoaktywnych. Aktualnie psychologia uzależnień skłania się ku temu, by uzależnieniem nazywać wszelkie działania jednostki, które działają destrukcyjnie na nią samą oraz na bliskie środowisko oraz, które są źródłem cierpienia wewnętrznego oraz zewnętrznego. Diagnostyka oraz określenie rodzaju uzależnień są szeroko opisane w klasyfikacjach chorób, takich jak ICD-10 (wkrótce ICD-11), a także w amerykańskim DSM-IV.
Jeśli chodzi o najczęstsze uzależnienia to zalicza się do nich między innymi: alkoholizm, nadużywanie substancji psychoaktywnych, hazard, zakupoholizm, uzależnienie od wyrobów tytoniowych. Tak naprawdę uzależnienie może jednak dotyczyć praktycznie wszystkiego — ważny jest więc kontekst indywidualny każdej uzależnionej osoby oraz przejawiane przez nią dysfunkcyjne, szkodliwe zachowania mające duży wpływ na codzienne funkcjonowanie oraz życie.
Mechanizmy i przyczyny powstawania uzależnień
Najczęstszym podziałem uzależnień stosowanym powszechnie w psychologii oraz w psychiatrii jest podział na uzależnienia psychiczne, fizjologiczne oraz społeczne. Choć objawy uzależnień są względnie podobne (zalicza się do nich między innymi przymus oraz odczuwanie dyskomfortu w przypadku braku możliwości spełnienia potrzeby) to poszczególne objawy mogą mieć różne nasilenie u różnych pacjentów.
Istnieje wiele przyczyn i mechanizmów powstawania uzależnień. Wśród nich warto wymienić nie tylko kontekst społeczny (na przykład wzrastanie w dysfunkcyjnej rodzinie) oraz osobisty jednostki (cechy indywidualne), ale również neurobiologiczne mechanizmy powstawania uzależnień związane z dysfunkcjami i predyspozycjami na tle mózgowym (neurologicznym).
Najczęstsze rodzaje uzależnień
Uzależnienie najczęściej kojarzone jest ze spożywaniem alkoholu, paleniem papierosów oraz substancjami psychoaktywnymi. Są to bez wątpienia najczęstsze uzależnienia, które od lat są tematem badań i programów profilaktycznych. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że w XXI wieku pojawiło się również wiele nowych, bardzo często spotykanych uzależnień. Wśród nich prawdziwy prym wiodą między innymi uzależnienia od gier komputerowych oraz telefonu (fonoholizm) – mogą one dopaść praktycznie każdego i są szczególnie groźne przede wszystkim dla dzieci oraz dla nastolatków, a ich leczenie jest bardzo żmudne, głównie przez fakt, że dostęp do bodźców elektronicznych jest obecnie nieunikniony.
Uzależnienie od cukru oraz fast foodów
Jeszcze do niedawna bardzo popularnych sloganem zachęcającym do spożywania cukru białego było hasło “cukier krzepi”. XXI wiek oraz epidemia otyłości wśród przedstawicieli różnych krajów pokazuje skalę problemu uzależnienia od cukru, oraz “śmieciowego” jedzenia. Osoby uzależnione przejawiają między innymi takie zachowania jak przejadanie się, jedzenie w celu rozładowania napięcia wewnętrznego, lęku oraz stresu, ciągłe myślenie o posiłkach. Uzależnienie może prowadzić nie tylko do skrajnej otyłości oraz problemów zdrowotnych, ale również być przyczyną pogorszenia się relacji społecznych czy zawodowych danej osoby.
Uzależnienie od seksu, masturbacji czy pornografii
Mogą dotyczyć nie tylko singli, ale również osoby pozostające nawet w stałych, wieloletnich związkach. Osoby uzależnione od seksu, masturbacji czy pornografii nie są w stanie oprzeć się swoim pragnieniom, choć często bywają one przyczyną dużego dyskomfortu, bólu fizycznego czy rozpadu rodziny.
Zakupoholizm
Wbrew pozorom uzależnienie od zakupów nie dotyczy wyłącznie kobiet, ale również licznych mężczyzn. Osoby uzależnione od kupowania nie sprawują kontroli nad własnymi budżetem, kupują rzeczy niepotrzebne, chowają swoje “łupy” przed okiem najbliższych. Często uzależnienie to prowadzi do długów oraz zachwiania pozycji społecznej.
Uzależnienie od mediów społecznościowych oraz internetu
Nieodparta chęć ciągłego sprawdzenia social mediów może być związana z ogólnym uzależnieniem od telefonu czy komputera, jak również występować pojedynczo jako aspekt uzależnienia od internetu. Cechuje ją między innymi utrata kontroli nad czasem spędzonym w sieci, poczucie rozdrażnienia w przypadku braku dostępu do internetu czy zaniedbywanie obowiązków oraz rodziny na poczet surfowania na Facebooku, czy innych stronach.
Najczęstsze uzależnienia wymienione w tekście (choć jest ich znacznie więcej!) pokazują skalę problemu uzależnień oraz liczne zachowania osób borykających się z trudnościami. Wśród najczęstszych metod leczenia zalicza się, chociażby przymusowy pobyt w ośrodku odwykowym, farmakoterapię oraz terapię psychologiczną. Efektywność oddziaływań jest różna i uzależniona nie tylko od skali problemu, ale również nastawienia i motywacji osoby uzależnionej.
