Uzależnienia behawioralne to rodzaj uzależnienia, który nie wiąże się z substancjami, lecz z powtarzaniem pewnych, szkodliwych zachowań. Chociaż uzależnienie od alkoholu, narkotyków czy innych substancji chemicznych jest powszechnie znane, to uzależnienia behawioralne, takie jak uzależnienie od internetu, zakupów czy pracy, stają się coraz bardziej powszechne w społeczeństwie. Konsekwencje uzależnień behawioralnych wcale nie są mniej poważne od tych dotyczących substancji. Nie powinno się więc pomijać tego tematu, gdy mówimy o uzależnieniach.
Definicja uzależnienia behawioralnego
Psychologia uzależnienia behawioralnego opiera się na mechanizmach uzależnienia od nagrody, które zachodzą w mózgu. Każde uzależnienie, czy to substancjalne, czy behawioralne, wiąże się z uwalnianiem dopaminy – neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za uczucie przyjemności. W przypadku uzależnień behawioralnych, osoby wykonujące określone czynności, takie jak granie w gry, zakupy czy ćwiczenia, doświadczają chwilowego poczucia satysfakcji, co sprawia, że chęć powtarzania tych zachowań staje się coraz silniejsza. Objawy uzależnienia behawioralnego pojawiają się powoli, na początku można je odbierać po prostu jako zainteresowanie, pasję do czegoś. Sytuacja jednak szybko eskaluje.
Różnice między uzależnieniem od substancji a uzależnieniem behawioralnym polegają na tym, że uzależnienia behawioralne nie wiążą się z przyjmowaniem chemicznych substancji, które zmieniają nastrój. Mimo to, uzależnienia behawioralne mogą być równie destrukcyjne, a ich konsekwencje mogą obejmować problemy zdrowotne, finansowe oraz interpersonalne. Dodatkowo wiele osób z uzależnieniami behawioralnymi boryka się z współuzależnieniem, co oznacza, że jedno uzależnienie prowadzi do rozwoju kolejnego. Na przykład uzależnienie od internetu może prowadzić do problemów z nadmiernymi zakupami lub uzależnieniem od gier komputerowych. Rozpoznanie uzależnień behawioralnych bywa trudne, ponieważ nie można tu po prostu wykonać badania na zawartość substancji psychoaktywnych.
Rodzaje uzależnień behawioralnych
Uzależnienia czynnościowe mogą mieć różne oblicza, ponieważ spektrum uzależnień behawioralnych jest szerokie. Da się jednak wyróżnić najczęstsze problemy behawioralne.
Uzależnienie od internetu i gier komputerowych, uzależnienie od telefonu komórkowego
Uzależnienie od internetu (siecioholizm) to jedno z najczęstszych uzależnień behawioralnych współczesnych czasów. Charakteryzuje się nadmiernym i niekontrolowanym korzystaniem z internetu, obejmującym takie czynności jak przeglądanie mediów społecznościowych, granie w gry komputerowe, oglądanie filmów online czy uzależnienie od telefonu komórkowego. Pojawia się silny efekt FOMO, osoba uzależniona obawia się, że coś ważnego ją ominie, czegoś się nie dowie, jeśli nie będzie online. Są to najczęstsze uzależnienia behawioralne dzieci i młodzieży.
Współczesne badania wskazują, że około 10-15% dorosłych użytkowników internetu może zmagać się z tym uzależnieniem. Cyberuzależnienia są wyniszczające dla zdrowia psychicznego i fizycznego. Jeśli spędzamy kilka godzin dziennie w Internecie, zarywamy noce, nie umiemy się powstrzymać, trudno jest normalnie funkcjonować. Problem uzależnienia odbija się na relacjach, zdrowiu, pojawiają się konflikty, bóle pleców, głowy, zaburzenia lękowe, zaniedbania w pracy, problemy z koncentracją. Osoba zmagająca się z uzależnieniem z czasem zauważa, że pogłębiają się negatywne konsekwencje uzależnień, ale już nie umie sobie z tym poradzić.
Zakupoholizm (oniomania)
Kompulsywne zakupy to również powszechne problemy behawioralne, szczególnie w erze zakupów online. Zakupoholizm jest łatwiejszy niż kiedykolwiek, ponieważ w zasięgu kilku kliknięć lub ruchów palcem mamy miliony produktów. Uzależnienie od zakupów, czyli oniomania, polega na wydawaniu dużych sum pieniędzy na rzeczy, które nie są niezbędne, aby poczuć się lepiej. Zachowania związane z uzależnieniem od zakupów częściej dotyczą kobiet, choć nie jest to reguła. Zakupy dają chwilową ulgę, ale mogą prowadzić do poważnych problemów finansowych. Zakupoholik może brać chwilówki, maksymalnie zadłużać karty kredytowe. Konsekwencje uzależnień behawioralnych są więc poważne – osoba uzależniona nie panuje nad sobą, ryzykuje stabilność finansową dla rzeczy, których nawet nie zamierza używać.
Uzależnienie od pracy (pracoholizm)
Pracoholizm jest uzależnieniem od pracy, które charakteryzuje się nadmiernym zaangażowaniem w wykonywanie obowiązków zawodowych kosztem życia osobistego i zdrowia. Niestety objawy uzależnienia behawioralnego często są gloryfikowane, uznawane za sposób, żeby osiągnąć sukces, pracowitość, obowiązkowość. Taki problem uzależnienia prowadzi jednak do wypalenia, wyczerpania fizycznego i psychicznego, zniszczonych relacji. Osoba uzależniona spędza często kilkanaście godzin dziennie w pracy, tracąc wszystko poza nią i nie dając sobie czasu na wypoczynek.
Uzależnienie od hazardu
Uzależnienie od hazardu jest kolejnym powszechnym uzależnieniem behawioralnym. Osoby uzależnione od hazardu, mimo utraty dużych sum pieniędzy, nie potrafią przestać grać. Przezwyciężenie uzależnienia behawioralnego jest trudne, bo chory wciąż liczy, że się odegra, że tym razem dopisze mu szczęście. Początkowo te rodzaje uzależnień wydają się tylko rozrywką, sposobem na relaks. Wystarczy jednak kilka wygranych, żeby coraz trudniej było przestać. Nasilenie uzależnień behawioralnych jest tym większe, że obecnie w gry hazardowe można grać online, nie trzeba do tego automatów ani kasyna. Negatywne konsekwencje uzależnień od hazardu są bardzo poważne: to długi, utrata majątku życia, zniszczone relacje, lęki, depresja, a nawet próby samobójcze.
Kompulsywne jedzenie
Uzależnienie od jedzenia polega na kompulsywnym jedzeniu, które jest formą radzenia sobie ze stresem, lękiem czy emocjonalnym bólem. Częściej pojawia się u kobiet, choć oczywiście nie tylko. Jedynym sposobem na stres i napięcie staje się kompulsywne objadanie. Może to prowadzić do bulimii, otyłości, cukrzycy, nadciśnienia. Takie formy uzależnień często są też połączone z niskim poczuciem własnej wartości i wstydem za swoje zachowanie.
Uzależnienie od aktywności fizycznej
Do znudzenia słyszymy, jak ważna dla zdrowia psychicznego i fizycznego jest aktywność fizyczna. To oczywiście prawda, ale jeśli pojawia się obsesyjne dążenie do idealnej sylwetki, zaczyna się problem behawioralny. Uzależnienie od aktywności fizycznej może wiązać się ze spędzaniem wielu godzin dziennie na treningach, zaniedbywaniem innych dziedzin życia, ćwiczeniem mimo kontuzji, wyczerpaniem organizmu. Często wiąże się też z zaburzeniami odżywienia, takimi jak ortoreksja, czyli obsesyjne dążenie do zdrowego żywienia. Cierpiące na nią osoby mają dziesiątki zasad związanych z wyborem produktów, które jedzą. Jeśli nie mają dostępu do bezpiecznych (w ich rozumieniu) składników, wolą nie jeść nic, dlatego wykluczają imprezy, posiłki na mieście, rodzinne spotkania.
Seksoholizm
Seksoholizm, czyli uzależnienie od seksu, to złożony problem, który polega na utracie kontroli nad zachowaniami seksualnymi, prowadzącymi do poważnych konsekwencji w życiu osoby uzależnionej. Seksoholizm przybiera różne formy, takie jak uzależnienie od pornografii, kompulsywna masturbacja, częste zmiany partnerów seksualnych czy obsesyjne korzystanie z usług seksualnych. Na przykład osoby uzależnione od oglądania pornografii spędzają wiele godzin dziennie na przeglądaniu materiałów erotycznych, co prowadzi do izolacji społecznej, problemów w relacjach intymnych oraz zmniejszenia satysfakcji ze współżycia z partnerem. Z kolei kompulsywna masturbacja może stać się niekontrolowanym mechanizmem radzenia sobie ze stresem i napięciem emocjonalnym. Inne formy obejmują uzależnienie od cyberseksu (np. erotycznych rozmów online) oraz ryzykowne zachowania seksualne, które mogą prowadzić do chorób przenoszonych drogą płciową. Niezależnie od formy, seksoholizm wywołuje poczucie wstydu, winy oraz poważne problemy w życiu osobistym. Wielu seksoholików może być niezdolnych do szanowania granic partnera, życia w monogamicznym związku. Takie formy uzależnień często sprawiają też, że uzależniony woli unikać relacji, zaspokajając swoje potrzeby samemu, ponieważ realny seks jest rozczarowujący w porównaniu z wyidealizowaną wizją w filmach dla dorosłych.
Wspólne mechanizmy uzależnienia behawioralnego
Uzależnienia behawioralne mają wiele wspólnych mechanizmów. Wszystkie wiążą się z potrzebą uzyskania natychmiastowej gratyfikacji – chcemy poczuć przyjemność, ale nie jesteśmy w stanie przewidzieć długoterminowych konsekwencji naszych działań. Jednym z mechanizmów jest uzależnienie od nagrody – każdy uzależniony od zachowań szuka poczucia satysfakcji, które pojawia się w wyniku powtarzania danego nawyku. Technologie, takie jak gry komputerowe, media społecznościowe czy reklamy, często wykorzystują te mechanizmy, sprzyjając rozwojowi uzależnień behawioralnych. Łatwy dostęp do tych czynności sprawia, że uzależnienie rozwija się szybko, a jego konsekwencje stają się trudne do kontrolowania. Stosunkowo nowe formy uzależnień behawioralnych, takie jak uzależnienie od telefonu komórkowego, czy kamerek erotycznych tylko pogłębiają ten problem. Definicja uzależnienia pozostaje jednak taka sama, bez względu na czynność, od której jesteśmy uzależnieni.
Uzależnienia behawioralne to poważny problem współczesnego społeczeństwa, który często bywa niedoceniany. Uzależnienie od internetu, zakupów, pracy czy hazardu ma poważne konsekwencje dla zdrowia psychicznego, fizycznego oraz dla relacji. Warto rozmawiać o tym problemie, ponieważ wczesna diagnoza i interwencja mogą pomóc w zapobieganiu poważnym skutkom uzależnienia. Terapie takie jak terapia poznawczo-behawioralna czy terapia uzależnień mogą być skuteczne w leczeniu tych problemów, o ile osoby uzależnione są gotowe podjąć świadomą decyzję o zmianie.
